استاد فكري سلجوقي
محقق نیک سیر
فکری، موءرخی نستوه وشاعری شیوا کلام
استاد فکری سلجوقی شخصیت هوشمند، هنرشناس وشاعر برجسته وقصیده سرا، در نیمه اول قرن حاضر، برومند مردی بود که چند رخ پر بار هنری وادبی داشت.او سالیان دراز با عشق بتاریخ هرات، قدم به قدم چهرهء این شهر باستانی را لمس نمود و با خط زرین خویش آنرا آئینه وار، بآینده گان واگذاشت.
جای آن دارد که ازوی به بزرگیی که شایسته آن است یاد نمود وبه نحواحسن ازوی با عباراتی چند، رشته سخنهایی فراهم آورد.اگرچه که کسانی دیگرازوی به نیکویی سخن گفته وحق مقام وی را به سهم خویش ادا ساخته اند.(1)
این استاد بااستعداد، منشوری چند زاویه بود، که چند دفترهنررا چون کتابسازی خطاطی، نقاشی، میناتوری، تذهیب، جلدسازی وشیرازه بندی را به نحو احسن میدانست وبه رموز این فنون شریف آشنایی کامل داشت.یعنی زنده گی اش را از نوجوانی با کتاب وهمنشینی باآن آغاز نمود وبا کمایی ثمره هایی باارزش، این همه داشته هارابا رفتن خویش بدار بقا، وداع گفت.
سخنهایی چند ازاورا درین زمینه ها بنگرید:
« اندکی شنگرف را حل وکاغذ های رنگی را به رنگ حنا رنگین وبه شیمه برنج لعاب ومصقول نموده وبه جدول نخی سطر کشی گردیدوکار کتابت آن آغاز یافت.جزء جزء که کتابت میشد آنرا به جدول طلایی، ورق مجدول ومزین مینمود.»
درینجا سخن برسر« رسالهء مزارات هرات» است ، که مامای وی مولوی سلیمان سلجوقی در سال 1307 خورشیدی به خط نستعلیق نسخه نویسی مینمود.وازان زمان استاد فکری با خطاطی ونسخه برداری وتاریخ نویسی آشنایی بدست آورد وکتاب پر مایه ای را چون « رسالهء مزارات » در سال 1343 فراهم نمود.
___ نیمرخ وی درزنده گی
آنگونه که نوشته اند، استاد عبدالرئوف فکری سلجوقی در سال 1288 خورشیدی در پایحصار هرات پای بدنیا گذاشت. ودر سال 1347 به ابدیت پیوست.که سالهای عمروی 59 وبگفته خودش شصت واندی میشود:
_______________________________________________
(1) محمدعلم غواص وعبدالله عظیم درمجله«هرات» ومحمد ناصررهیاب در«مجموعه مقالات سیمینار استاد فکری سلجوقی» نوشته های مبسوطی در باره این بزرگمرد نگاشته اند.
به بـــیمـاری همـــی بگذشت چندی که تا شد سال عـمرم شصت واندی
کنون همرنگ قطـــران است رویم بــه عکس روی شـد کـافـور مـویـم یکایک جمله دندان دردهان ریخت تو گویی سلک مروارید بگــسیخت زبیـــماری به بســــــــتر سر نهادم که چون ماهی به شصت اندر فتادم
(مثنوی فریدون وزهره)
به هر حال، عمر پر بار این استاد، با خلاقیتهای فکری اش، عمروی را خیلی بیشتر پایا نموده است. او در شش سالگی به مکتب رفت. ولی در صنف شیشم که بااغتشاش سقوی همزمان گردید، اورا از درس ومکتب بازداشت. ومجبورا نزد پدرش مولوی عبدالفتاح سلجوقی، که عالمی با معرفت در دوران خود ومعلم معارف بود،کسب دانش نمود ودر عین حال مادرش« مانی خاتون » نیز در پرورش فکری وشکوفایی استعداد وی سهم بسزایی گرفت.
درعین حال، مدرسه پایحصار هرات که علوم متداول وبویژه متون دینی در آن تدریس میشد، دررشد ذهنی او موثر واقع گشت.وبعد در کنار پدر و باستادی محمد اکبر سلجوقی خطاطی را آموخت واز قلم موی استاد سکندر هروی واستاد فقیر هروی نقاش(دوبرادر هنرمند) نقاشی وتذهیب را فرا گرفت.آنگونه که گفته آمد، او شنگرفی عالی، قلم مویی بی درد، زنگاری روشن وزرنیخی مصفا میساخت.وهمراه باآن قلم ناییی را که اوسر میکرد، ظرافت خاصی را به انواع واقسام خطوط می بخشید.(2)
زسن شـــش به مــکتب رفته بــودم به رغبت درس را پذرفـــــته بودم
به سن بیـــست ودو تکمیل گشــــتم به مروا فارغ از تحصـیل گشـــتم
زمشق وخط و پس تذهیب وتصویر شدم فارغ به هر تدبیر وتـــقدیر
کارکرد های رسمی و ماموریتهای دولتی استاد فکری را، بشکل سنه وار چنین میتوان ارایه داد:
1314(مامور تلگرافخانه هرات)، 1316(موسس واستاد شعبه کاشی کار در مسجد جامع هرات) 1317(معاون انجمن ادبی هرات)، 1327(معاون مجله هرات در دوره دوم نشراتی آن) ،1331( مامور موزیم هرات)، 1335 تا 1340(مدیر مسئول مجله هرات) 1343( عضو انجمن تاریخ افغانستان در کابل)، 1344( موظف درکتابخانه نسخ خطی کابل در آرشیف ملی که فهرستی مکمل از داشته های آن کانون فرهنگی تهیه نمود)، 1346( بیکار وزانوی غم ودرد را در بغل داشتن ودر خانه نشستن)، 1347 تا پایان عمر ( 22 حوت 1347) باثر تقا ضای وزارت معا رف وقت، مشغول
تحقیق دربــــــــــــــارهءآثارمولانای بلخ گردید(3)
_____________________________________________________
(2) سیری برزنده گی وآثار روانشاد استاد فکری سلجوقی، اسماعیل زاده(وحدت) فصلنامه دردری، مرکز فرهنگی نویسنده گان افغانستان، مشهد، بهار وتابستان 1378 ص 49
(3) همان فصلنامه، ص 48
استاد فکری به بسیاری شهرهای بزرگ کشور مسافرت نمودوخاطراتی از خود در لباس شعر ازین سفرها بیادگار گذاشت.که« ره آورد سفر غور) یکی ازین خاطرات جالب است، که دریک منظومه جالب پیشکش شعر دوستان گردیده است.
برعلاوه ، سفرهای به خارج کشور هم داشته، که ازان جمله سفری به ایران بسال 1330بوده وسفری دیگر نیز به تاشکند مرکز ازبکستان در سال 1347 ( بمناسبت اشتراک در سالگرد پنجصدوبیست و پنجمین سال تولد امیرعلی شیر نوایی) انجام داده که در همه این سفرها، جستجوگر وطن وزادگاهش هرات وتاریخ این مرزوبوم بوده است. بدین معنی که در لابلای اوراق کهنه ومتون قدیم، بدنبال مفاخر تاریخی وطن وارزشهای تاریخی هرات سرگردان میشده است.
استاد موصوف ، با کسان بزرگی از نگاه سخن واندیشه در خارج کشور ، مانند استاد سعید نفیسی ، محمد قزوینی وبدیع الزمان فروزانفر درایران ، مکاتبه وتبادلهء فکرداشته واز بزرگمردان داخلی ، همه وقت بااستاد عبدالحی حبیبی ، سید قاسم رشتیا وعلامه صلاح الدین سلجوقی ودیگران در تماس دایم بوده است.
این اندیشمند فرهیخته، انسانی وارسته، متواضع، حلیم وآرام بود وهرگز پرخاش از زبانش شنیده نمیشد.با همه کس دوست بود وبا هر قشرو طبقه ومذهبی طرح دوستی میریخت.گویا وسعت فکرو وروشنگری ذهن وی، به او یاد داده بود، که فقط به انسان فکر کند، نه به رنگ پوست، عقیده وفکرو مذهب ومنطقه کسی.او تعصب را خامی انسان میدانست:
متحد باشید باهــــم جزء لاینفک شوید بر غم وشادی ودرد همدگر شرکت کنید صحبت شمع وگل وپروانه وبلبل بس است بعد ازین از دانش وعشق وطن صحبت کنید
اختلاف مسلک و بغض وتعصب تا به چند وحـــــدتی در مــشرب و آیین ملیت کنـــــید
بیــــستون جـهل را از بــیخ میبایـــست کند اندرین ره جملگی فرهاد سان غیرت کــنید
چون استاد فکری از پدر خود مولوی عبدالفتاح سلجوقی، که بنیانگذارو معلم مکتب دخترانه«مهری» بود، درس علم دوستی وترویج وطن خواهی را فرا کرفته بود ومیدانست که دیو جهل یگانه دشمن ملتهای پسمانده است. چنین نوشت:
کوششی باید که تا این ملک با سامان شود همتی بــــاید که این ویرانه آبـــادان شود
کودکان در کودکستان مستعد گردد به علم دختران با علم وفن ازمکتب نسوان شود
کوشش و عزمی اگر باشد باندک فرصتی کارها انـــجام یابد دردهــا درمــان شود
او مراحل زنده گی خودرا در چهار وحله، که گویا در حیات پربار وی تاثیرات شگرفی داشته اند بدینگونه بیان میدارد:
چهار مرحله طی کرد موکب عــــــمرم یکی به طفلی و بازیـــچه هـــای طفلانه
دو دیگرش پی تحصیل علم و خط وهنر سه دیگر عشق ونشاط و شراب و پیمانه
چهار دیـــگر پیری ورنـــج وبیمــــاری به آه ودردو ندامــــت به کنج کاشــــــانه
کنون که عـــمر برفت و نماند جز نفسی یقین شدم که همه خــــواب بـــودو افسانه
معلوم میشود که او آزاده مردی بود که بعد از طی مرحله کودکی، به بسیط دانش نشسته وآن چیزی را که فرا گرفته، با اجتماعیت تمام بدست آورده ودر قبال آن، از عیش وعشرت دنیا نیز بی خبر نبوده ورندانه وبدون ریا ، آنچیزی را که بوده بیان نموده است. ودر عین حال درس دوستی به وطن وسرزمین خویش ، بویژه هرات را آموخته است:
ای وطــــن جان من فدای توباد زنده گانی من برای تو بـــاد
دور از تو اگر گلستان اســــت برمن بینوا چو زندان اســت
ای وطن مادر گرامی مــــــــن باعث عزو نیک نامی مـــن
مهرت از سینه کی شود بیرون بلکه هر لحظه میشود افزون
******
ایا که حب وطن از دلت شده ســـپری نه لایق است که نام خودت بشر شمری
همینکه گفت زبانت وطن محبت نیست محبت آنکه براهش زجان وسـر گذری
*****
وطنم ای وطن خرم وسرسبزو صفا تو گل باغ جهان منزل خوش آب و هوا
کــــان زرخیز امل مطلع انوار ضیا ســــاحه خرمی و گلـــشن آهــنگ ونوا
*****
ای خاک هری جان من خسته فدایت از جان چه بود به که دهم آن بفدایت
از اوایل ماموریت دولتی خود چنین یاد آوری مینماید:
گاه بودم تلـــگرافی گــاه در دفــــترد بیر روزو شب در کار چون سیماب بودم بیقرار
هم به مطبوعات کردم خدمتی شایسته یی شــــــاهد مــــن هست نثر خــوب ونظم آبدار
واقعا که او خدمات شایسته یی در عرصه فرهنگ وهنر ومطبوعات هرات و کشور انجام داده ودر وحله های گوناگون، در بخش کاشی سازی مسجد جامع بزرگ هرات، انجمن ادبی هرات مجله هرات، انجمن تاریخ افغانستان، موزیم ملی هرات، آرشیف ملی افغانستان، ریاست تالیف وترچمه وزارت معارف انجام داده وموقف واقعی فرهنگی خودرا در حلقهء فرهنگ معاصر افغانستان، تثبیت نموده است.او در عین حال نسخه شناس، خط شناس، تابلو شناس، میناتوریست وموسیقی شناس بود، که این پهلوهای فنی وهنری در وجود او، اورا بر طیفهای گوناگون اجتماعی پیوند میزده وباهرنوع قشری از جامعه، آشنایی تمام وکمال میداد.در پهلوی این جوانب هنری، از نگاه شخصیت واقعی وی ،آزاده گی وآزاد منشی در خمیرهء جانش عجین شده واز زور گویی وستم باره گی سخت نفرت داشت.
چو آزادی بخون ما عجین است دل ما دشمن خصـم لعین اســـــت
همه پیرو جوان باهـــــم بسازیم درین ره جـــــان وتن با هم ببازیم
بجان در حفظ آزادی بـــکوشیم همه چـشم از سرو از جان بپوشیم
او هرگز مدحی نگفت واگر هم گفت، فقط بمنظور بهبود وضع زنده گی مردم بود، تا بوسیله ستایش ارباب امور، بتواند نظر شانرا برای بهبود اوضاع معطوف بدارد:
ای مبارک صدر اعظم وی بزرگ باهنر( 4 ) ای که دارد کشور افغان بنامـــــت افتخار
چشم بگشوده بالطــافت نظردارد هــــری هست بر لطف توای صدر بزرگ امیدوار
باغ اطفال است لازم در گلـــستان هـــری نام او خواه کودکستان خواه باغ میوه دار
وضع مطبوعات مارا خوبترسازی زلطف تا نماید خدمــــت اهل قـــــلم را آشــــکار
بهر تسهیل تداوی مریضان لازم اســــــت دستگاه اکسریز ایــنجای ای والا تــــــبار
از پــی تـنویر افکار جـــــوانان هــــــرات سینمای عصــــــریی اینجای میباشد بکار
نام نیکت پایدارو عمروبختت در فـــــزون شـــــادمان باشی بگیتی شادکام وکامـگار
________________________________________________
(4) منظور شاه محمود خان صدراعظم است.
این میرساند که این شاعر اندیشمند ومردم دوست، با وسعت فکر وتوجه به امور مردم، نقطه های نیازمندی واقعی محیطش را در شعر خود منعکس نموده وبرای التیام یافتن دردهای مردم همیشه مینالیده است.
آنگونه که گفته آمد، استادفکری سلجوقی بزادگاهش هرات وبه تمام نمودهای فرهنگی آن علاقه وعشق وافر داشت، بویژه بزبان پاکیزه دری فار سی:
که خــواهانم بجــان لفظ دری را یکی مرغم گلســــــتان هــــری را
در آن ســاعت که از مادر بزادم به گـــــلزار هــــری دیده گشــــادم
نخستین مهد من خاک هری بود نخستین حرف من حرف دری بود
از ویژه گیهای شخصیت پرباراین شاعر گرانمایه، یکی هم این بود که بیشترینه دوستان نزدیک وی ، که جکم برادررا با وی داشتند، از میان شعرا ونویسنده گان وهنرمندان بودند. چنانچه استاد محمد علی عطار، استاد محمد سعید مشعل ، استاد علی اصغر بشیر هروی ، استاد محمد علم غواص، استاد غلام رضا مایل وتعدادی همپایگان وی، همیشه بااو محشور وهم صحبت بودند.که بعنوان مثال برجسته ، میتوان از آخند استاد محمدعلی عطار، خطاط توانای کشور نام برد، که به پیمانه زیاد باستاد موصوف نزدیک بود، باندازهء که فرزندان استاد فکری، وی را عمو جان خطاب مینمودند.
استاد عطار، یار همیشگی استاد فکری بود. چنانچه بمنظور تهیه مطالب برای« رساله مزارات هرات » عطار با وی در بعضی مواقع ، سنگ به سنگ قبور را میپالید ویادداشت برمیداشت .خطوط گوناگون عربی وفارسی را باهم به خوانش میگرفتند.طینت پاک، نفس مطمئن، انزوا وغرور سالم واستغنای استاد فکری، اورا نزد همگان مورد قبول ساخته بود.وبا وارستگی تمام فرزندانش را نیز چنین پرورده بود. که با همگان به خلوص نیت بسر برند. چنانچه من ازین وارستگی ها وشایستگی های این خانواده، همیشه محظوظ ومستفید بوده ام.بویژه حسین وفا سلجوقی فززند سوم استاد فکری ، که سالها با هم برادرانه زنده گی کردیم واو همیشه به من رهنما ویاردایم بوده است.
در سال 1347 خورشیدی استاد فکری به اثر خواهش وزارت معارف ، تحقیقی را در بارهء زنده گی وجوانب ادبی وعرفانی مولانای بلخ رویدست گرفت، که متاسفانه زنده گی مجالش نداد واین تحقیق ناتمام ماند.در همین آوان مدت پنج ماه معاش وی اجرا نگردید واو با وجود کمبود معاش، با شوق تمام به تحقیق خود درین زمینه ادامه داد.وزمانی معاش چند ماهه اش را بدر خانه وی آوردند، که دیگر فکری به معاش ضرورت نداشت وبه مهمانی خداوند(ج) شتافته بود.
استاد محمد علم غواص درباره این استاد فرهیخته میگوید:
« فکری انسانی محقق وخوش قریه بود. که از عنفوان جوانی بر تمام مشاغل عمده وپر طمطراق و پر درآمد پشت پا زده با ذوق وهمت والای خود ، جهان ادب، هنر وتاریخ نویسی را پسندیده وامر تحقیق وتتبع وتفحص آثار وخدمات ومعرفی مقام علمی وادبی اسلاف نامور وطن را بر گزید. وتوام با آن اشعار وقصاید شیوایی سرود ودر حفظ آبدات باستانی وتعلیم وتربیت جوانان در ساحات مختلف هنری کوشید.»(5)
_____________________________________________________________
(5) یادی از استاد فکری سلجوقی، محمد علم غواص، مجله هرات ، اطلاعات وکلتور هرات مطبعه دولتی ، 1354، ص 5
همانگونه که گفته شد، استاد فکری به مفاخر هنری وآبدات تاریخی کشور ، بویژه هرات علاقه وافر داشت.وبه همت وتلاشها وپشتکار وی کارهای ارزنده یی در مسجد جامع بزرگ شهر هرات مزار امام فخررازی، کاشی کاری مسجد جامع چشت شریف ومزار خواجه عبدالله انصاری(رح) در گازرگاه، قبر امیر علی شیر نوایی ودیگر اماکن متبرکه این شهر صورت گرفت
استاد فکری مد ت بیست سال در انجمن ادبی وبعد کلوپ ادبی ومجله هرات به فعالیت ادبی وفرهنگی منهمک بوده وآثار ارزندهء تاریخی ادبی وهنری از خود بجای گذاشت.وبا انجمن تاریخ
افغانستان، از همان ابتدای تاسیس آن سهم وهمکاری دایم داشت،که آثار وی در مجله معتبر آریانا گویای این سخن است.
وی وعشق بتاریخ هرات
آنگونه که تذکرداده شد این استاد مایهء اندیشه اش را روی تاریخ هرات به پیمانهء زیادی گذاشت.چون به هرات وتاریخ آن عشق داشت. «گازرگاه» را با دقت تمام به معرفی کشید. خیابان هرات جایگه شکوه وجلال معنوی تیموریان وصبغه فرهنگی شانرا در قرن نهم هجری بوجه احسن دررسالهء «خیابان » به تصویر آورد.ودر قبال آن مقدمه وتصحیحی لازم بر مقامات شیخ الاسلام حضرت خواجه عبدالله انصاری (رح) نگاشت.ذکر بعضی خوشنویسان وهنرمندان مجموعه تعلیقات وی بر رساله دوست محمد گواشانی است. که از نگاه معرفی هنر آفرینان دوره های گذشته، ارزش خاص خودرا دارد. بخشی ازتاریخ هرات باستان شمه ای ازکارها وتحقیقات گسترده تاریخی وی است ، که هرات را باجوانب با شکوه آن به تشریح میآورد. ومقدم برهمه « رساله مزارات» است ، که خاک اولیای هرات را بگونه دلپذیر معرفی داشته وشیفته گان عرفان وتصوف وکرامت را سخت بخود معطوف میدارد.
در همه حال این نشانه های پژوهشی استاد فکری، که درزمینهء تاریخ وهنر هرات نگاشته شده محتاج تحقیق وتفحص بیشتر است ، تا بتوان همه ابعاد تاریخی آنهارا به معرفی وشناسایی کشید.وفقط دریک سخن میتوان گفت، این استاد فکری بوده است که این همه همت ومرارت را برخود رواداشته وتاریخ فزیکی وتجسمی هرات را بوجه شایان روشن ساخته است.وشاید این عمل از دیگری پوره نباشد، تا بتواند با این گسترده گی ، قلم را برروی چهرهء تاریخ هرات آشناسازد.
استاد فکری در تاریخ نویسی ، نثری روشن، قلمی موجز وبدون پیرایه وروان داشت وبا کمال امانت داری مینوشت. زیرا میدانست که مستند باید بنویسد وچهرهء هرات را آنگونه که بوده، بویژه در دوره حکمروایی تیموریان، بوجه احسن به تماشا گذارد،محمد علم غواص مینویسد:
« تاریخ هرات باستان را چه از خلال اوراق درهم وپراکنده وصفحات کتب متنوع تاریخی ونایاب وچه از حافظه وروایات کهنسالان وچه از کتیبه های سنگی، اما راست ودرست ومستند گرد آورد...»(6)
اینجا نب که سالها بپای کرسی فضل وادب استاد فکری نشسته بودم واورا با عینکهای ذره بینی اش، سمبولی از ابهت وصلابت نظاره میکردم، سخت متوجه بودم که او با چه وسواس تمام، حقایق تاریخی را جستجو میکرد. ورق ورق کتب را میپالید، از فرزندانش مشوره میگرفت، از دوستان تاریخ نگار وهنرمندش نکاتی را باکمال فروتنی میپرسید، تا به صحت وسقم مطالب اطمینان حاصل میآورد.
اوبا همین توجه وپیگیری وعلاقمندی، شاهکارهای تاریخی اش، چون گازرگاه(1341) وخیابان(1343) را با کمال امانتداری نوشت. ودرعین حال بر مبنای« خط وخطاطان هرات» که بسال 1313 نگاشته بود و یک بخش آن شامل شرح احوال خطــاطـــان معروف قرون 9 و10 مثل
________________________________________________________
(6) یادی از استاد فکری سلجوقی، محمد علم غواص، مجله هرات، حمل 54، ص 34
عبدالله طباخ، حکیم جعفر بایسنقری، ملا اظهر، میرباقر ذوالکمالین، امیر علی مجنون، سلطان علی مشهدی، مولانا سلطان محمد خندان، مولانا شیر علی بنایی، خواجه محمود شهاب، امیر خلیل
وبایسنقر میرزا بوده است ،اثری مظبوط بنام «خوشنویسان وهنرمندان هرات» را نیز ایجاد کرد ،که درسال 1349 از جانب انجمن تایخ افغانستان بدست نشر سپرده شد.او همچنان دیباچه دوست محمد هروی را مورد تعلیق وتشریح قرارداد.
برعلاوه، اثر معروفش« رساله مزارات » را با تصحیح ومقابله وحواشی وتعلیقات، با تصاویر جالب ارایه داد.که در سال 1346 خورشیدی از جانب انجمن تاریخ افغانستان بچاپ رسید. این کتاب ارزنده ومهم ومورد توجه همگان، دارای چهارصد صفحه است، که بیش از دوصد صفحه آن را حواشی وتعلیقات بارز تشکیل داده وحاصل مرارتهای چندین ساله این استاد است:
« آنچه مرا مقدور بود در زوایا و خبایای گوشهء از نقاط وطن عزیز، یعنی هرات، که زادگاه وموطن این عاجز است ودر آن قسمت آشنایی وبلدیتی بود، اندکی روشنی انداخت. وادعای آن ندارم که اینکار را بدرستی انجام داده ام.بلکه راهی بسوی تاریخ هرات باستان باز نمودم، تا بود که دانشمندان ارجمند در هر گوشه وکنار نقاط وطن، شمع تحقیق بر افروزند ونقاط تاریک تاریخ وطن عزیز را، که وقتی چون خلد برین ورشک گلستان ارم بود، روشن نمایند.»(7)
رساله مزارات استاد فکری که زیاد مورد علاقه وتوجه هراتیان مشتاق به اولیاءالله ومزارات متبرک شان قرار گرفت. در یکی دودهه اخیر کمیاب به نظر میرسید. وهمین کمیابی ودست نارسی به آن کتاب باعث شد، تا شخصی بنام ماما عبدالرووف ملک دینی در سال 1379 محتویات کتاب «مزارات هرات» تالیف این استاد را به ظن خویش، تعلیق وتحشیه نموده ومطالب آنرا ناشیانه ومبرا از تحقیق وتالیف واقعی پس وپیش ساخته وبااستفاده از شهرت عام آن، آنرا بدست چاپ ونشر بسپرد. به عقیده من بهتر آن بود تا محترم آقای ملک دینی بانی خیر میشد وکتاب متذکره را بالوسیله ناشرآن «مرکز نشراتی فاروقی» مجددا به نشر میرساند وروان استاد فکری را شاد میساخت.
فکری وحلقه طلایی هنر هرات
استاد فکری در وحله ای از دوران فرهنگی هرات زنده گی میکرد که، اگر چه عسرت وبیچاره گی فرهنگیان نمودار بود.با وجود آن هم کم وبیش فضایی نیز برای بالش هنرجویان واندیشمندان وجودداشت.(8)که از جمله استاد فکری در کنار کسانی چون مشعل و محمد علی عطار، حلقه طلایی هنررا دردهه های 40و50 خورشیدی بوجود آورد، که درخشش آن تا هنوز با وجود کسادی بازار فرهنگ، راه گشای هنر دوستان است.
این اندیشمند پژوهشگر وشاعر در عین حال، میناتوری وتذهیب را نیکو میدانست ، که اورا با نقاشان چیره دست پیوند میداد. چنانچه بازدهی کاروی فرزندش استاد ارشد بهزاد سلجوقی هروی است، که در نقاشی ومیناتوری ید طولایی دارد. وکنون در خارج کشور بسر میبرد وشنیده ام که قرآن مبارک وشریفی را با قطع بزرگ خطاطی نموده ودر حال تذهیب سازی وطلاکاری آن ودیعه خداوندی است. .وبازدهی و همچنان حاصل کاراستاد در زمینه خطاطی فرزند هنروروشاعر وخطاط وی، مرحوم محمد حسین وفای سلجوقی بود، که بهترین وبرجسته ترین کار وفا ، خطاطی اشعار چهل حدیث مولانا جامی به هفت قلم خط میباشد.ودرعین حال اســتاد فکری،
______________________________________________________
(7) مزارات هرات ، فکری سلجوقی، انجمن تاریخ افغانستان، مطبعه دولتی، کابل 1346 ص 14
(8) دردهه های شصت وهفتاد ، فضای اندیشه ، باندازه تنگ شده رفت، که بنیاد فرهنگ را برکند.
موسیقی را با دل وجان دوست میداشت وعارفانه دوست میداشت، که فرزند برومندش عبدالرحمان
سلجوقی(فریدون) بازدهی علاقمندی اش در زمینه موسیقی وبویژه نواختن چارتار است، که اکنون
موصوف، با پیرانه سری بدیار غربت بسر میبرد ومانند هزاران فززند خلف این خاک، چارتارش را که با رشته جانش پیوند داشت، به تاق نسیان گذاشته است.
بدینسان، استاد فکری منشور چند بعدی بود، که انواع هنررا با خود داشت. وتمام عمر با هنر زنده گی کرد ودر قبال آن از همه چیز زنده گی گذشت ،آنگونه که بازهم استاد غواص میگوید:
« فکری با هوش واستعداد وفطرت متجسس خود تاریخ هرات باستان را زنده ومدون ساخت.وبا گردآوری ومطالعه هزاران اثر تاریخی، حیات عارفان وسخنوران ومردان نامی محیط وآثار وکارنامه های آن بزرگان را روشن گردانید.وبه حیث مورخی زحمت کش ووطندوست، شاعری
تواناوهنرمندی گرانمایه، در عـــالم ادب وهنر وتاریخ کشــــور ما، خـــدمات بزرگی انجام داد، که
فرزندان حق شناس ومنور این دیار ، هرگز مجاهدت برازنده اش را از یاد نمی برند.»(9)
شعر ومعرفت ادبی وی
این استاد پر احساس وبا ذوق که اندیشهء فوق العاده لطیف داشت، شعر وجوانب ادبی آنرا با دل وجان پذیرفته بود.واز سال 1313 که اولین شعر وی در عنفوان جوانی، در مجله ادبی هرات بدست نشر سپرده شد، دیگر دامن گلباران شعر را رها نه نمود وتا آخر عمر با آن عارفانه پیوند داشت وهرگز ازان دوری نگزید.
در هری اجداد من بودند اهل علم وفضل عیب نبود گر کنم آهنگ شعروشاعری
فکری در عمر پربارادبی خود، در بسیاری زمینه ها وکالبدهای شعری چون غزل، قصیده مثنوی، ترکیب بند، رباعی، ترجیع بند، مسدس وغیره محموله های شعر، طبع آزموده است.چنانچه در حدود شصت واندی غزل، هفده قصیده، سه ترکیب بند ویک مسدس ودو مثنوی دارد ( 10) که اگر تتبع بیشتر شود، شاید بیشتر قالبهای شعری نیز در شعر وی آشکار گردد.
«... قدر مسلم که او بیشتر از مولوی، حافظ، جامی، سعدی وفردوسی فیض برده است، تا دیگران..وهمانطوریکه صاحبنظران، این چهارتن را ارکان اساسی زبان دری شمرده اند، شاید فکری هم بهمان قطار باشد.
فکری زفیض مولوی نو شد شراب معنوی کاین باده بس باشد قوی مجنون درد آشام را
**
روزوشب ورد زبانست مرا مدحت سعدی گرچه هستم به سخن بندهء مجدود سنایی
**
بر فلک فکری همی نازم که اندر گوش جان از کــــلام انوری تا گــــوشواری دارمــــــی
**
زره عرا ق فکری هوس دمشق دارم که مگر کند عراقی به حجاز رهنمایی
معانی دقیق ولطیف، در قالب الفاظ وکلمات زیبا ومناسب، در شعر فکری بوضاحت پدیدار است ودرعین حال کلامش فصاحت وبلاغتی خاص دارد.»(11)
در سبک خراسانی، استاد فکری گاهی بدنبال فرخی سیستانی نیز رفته وازاو پیروی کرده است.چنانچه قصیده معروف داغگاه فرخی را چنین به اقتفا گرفته:
___________________________________________________________
(9)مجله هرات ، حمل ،1354 ص 6
(10)فکری ، فرهیخته سخنورآگاه ، محمد ناصررهیاب ، مجله هرات باستان(ویژهء مقالات استاد فکری سلجوقی) کابل مطبعه دولتی ، حمل- جوزا ،1363 ص 52
(11)سخنی چند پیرامون اندیشه مرحوم استاد فکری سلجوقی ، عبدالله عظیم ، مجله هرات ص30
ابر آزاری چو شد دامن کشان بر سبزه زار دامن صحرا شد از گلهای رنگین پر نگار
این شاعر شیوا بیان قدمی چند از انوری نیز دنباله روی نموده واز این قصیده معروف انوری:
ای مسلمانان فغان از جور چرخ چنبری وز نفاق تیرو قصد ماه و کید مشتری
بدینگونه به اقتفا نشسته است:
تا بتن پوشـــید ماهم جامهء نــــیلوفری داشت چندین دلربایی کرد چندین دلبری
« فکری در پرداخت سروده هایش به چارچوبهء آهنین شعردری، در سده های گذشته ودر همه انواع یادشده، مردیست توانا و کارآگاه وسخت دلبسته،او همیشه میداند که چه وزنی برای چگونه موضوعی برگزیند و به چه نحوه یی از پرداختن قافیه ها، پیروز مندانه بدر آید ... او ســرود گری
توانا وازان گروه شاعرانیست، که کلامش را با آرایشهای مناسبی آراسته وبا تصویر های گیرا ودلپذیر همآغوش گردانیده است. واگر چنین نمیبود، از فکری ناظم سخن میرفت، نه از فکری شاعر. فکری که در کلامش زیبا تصویر های چون چشم دل سیه، دیده رزقا، زورق دل، فانوس رنج وسیما پردازیهای ازیندست، که دل ودیده را فراغ وفروغ میدهند، میتوان به خوا نش گرفت، تصویر های که در کمال زیبایی لب میگشایند وبا جهانی گویایی رخ مینمایند. بر علاوه تصویرهای دیگری ، چون آتشفشان کردن تنور سینه، آتش نشان نمودن منقل دل، از شست عشق صد پیکان به پهلو داشتن، تشبیه درختان به درفش کاویانی، کوچه های زلف، دزدیدن بوی انگور ثری،ا خم گردون عذر گناه پیش آوردن نگاه، پیراهن فانوس، گوش شعور، تشبیه خال سبز معشوق به نشستن ستاره بر گوشه هلال، آبشار چشم، کلیسای دل، به جای مغز آتش در سر ودر استخوان داشتن، ناخن غم و...که همه را در شعرش بدانسان جای داده، که چنگی بدل میزنند واحساس را بر می انگیزانند... »(12)
درینجا باید تذکر داد، که استاد فکری از میان همه شعرای زبان دری، به مولانا جلال الدین محمد بلخی واندیشه های وی سخت علاقمند بود وبسیاری اوقات در عوالم تفکرات عارفانه این مرد ستوده خصال، سیر میکرد. باندازهء که شاهد بودم همیشه مثنوی مولانای بزرگ را در بغل داشت وبا عینکهای ذره بینی خود ، آنرا موشکافانه مطالعه مینمود وازان بزرگمرد وارسته خصایصی را بعاریت میگرفت.
تواضع، انزوا، افتاده گی ووارستگی فکری، اورا کسی ساخته بود، که خالی ازهمه تعلقات مادی زنده گی بسر میبرد. پشت بدنیا داشت ودل در گرو دلدار گذاشته بود. پاک سرشتی وپاک بازی در سرشت او خمیره شده بود وقلبی رووف ومهربان داشت وهرگز قهر نمیشد وهمیشه در حال آشتی با همگان بسر میبرد.این همه تصاویری است ازشخصیت استاد فکری، که هرگز فراموش خاطرم نمیگردد.
او هیچوقت به فضل ودانش و داشته های خود نمی نازید وبه تیره وعشیره واجداد وگذشتگان که مایه دلبستگی عده ساده اندیش است ، اعتقاد نداشت:
نخوانی گر مرا از خاندان فضل ودانایی ندانی گر مرا از دودهء سنجر نمیرنجم
*****
جمله اجداد من بودند اهـل علم وفـــــضل هم درین کشور از اوشان یافته علم انتشار
نیستم شادان که دارم نسبت از سلجوقیان فخر نارم زین که بوده جد جدم شـــــهریار
آنگونه که پیشتر تذکر داده شد، استاد فکری موسیقی را از دل وجان پذیرفته بود.چون میدانست که ترنم موسیقی با خیالات وعوالم عرفانی سازگاری دارد وازین راه میشود شوروحال بیشتری به زنده گی حقیقت جویانه بخشید:
___________________________________________________________ (12) فکری فرهیخته سخنور آگاه، رهیاب، مجله هرات باستان ،ص 59
فغان کشید برون دل بسان موسیقار ویا چو بلبل محزون که ناله آرد بار
**
هزار گونه ثمرداشت نخل موسیقی چرا شده است کنون بی ثمر چو بیدو چنار
**
دوباره میشود آباد کاخ موسیقی دگر نماند این عــلم در پــــس پندار
**
چرا نخوانی یکدم به کوی خویش مرا که ای شکسته بیا شعر خوان و تار نواز
شش رگ بود ش برتن و جان راست کشیده نالـــنده بود هر شش و مضراب خورد چــــار زانـــجام کشــــــم بــــاده زانـــــگور ثـــــریا زین تـــــار کشم نالهء دلــخواه به هنـــــــجار
« شاعری که در مزرعه عمرش، جز جوانه های دردو غم چیز دیگری یافته نمیشود وازباغستان زنده گیش گل مرادی نچیده است.هرچه فریاد میزند گوشی نیست که آوایش را بشنود.حتا روزگار هم از فغانهایش شنوایی خودرا از دست داده است.پس چنین شخصی باید همواره شناگر خروشان دریای خون باشد،دریایی که راهی برای گذشتن ندارد...»(13):
تا چه آید برســـــر ما از جفــــــای روزگار دل پر از اندیشه و جان پر خطر خواهیم رفت
**
روزگارا چند باشـــم از جفاهایت نـــــژند آسمــــانا تا به کی داری به ما مستکبری
با من ای چرخ کهن ظلم و تعدی تا به کی از سر جورو ستم ای چرخ تا کی نگذری
فکری با الهام از اندیشه های پر جوشش عشق مولانای بلخ، وجود ش را به نیستانی خشک مانند میسازد ، که آتش مهر افروز جانان به خرمن جانش میافتد و در میان شعله های آتش نی این نیستان مرغ جانش گم کرده راه میشود وآشیانش میسوزد و خاکستر آن را تند باد حوادث با خود میبرد وچون مرغی شکسته بال بدنبال آشیان میگردد و بند بند استخوانش ناله سر میدهد وناله وفریادش را کس نمیشنود:
عشق آتش زد نیستان وجود نـــــا توان در مـیان شعلهء نی مرغ جان گم کرده ام
آشیانم سوخت خاکستر شدو برباد رفت مرغکی بشکسته بالم آشیان گـــم کرده ام
بند بند استخـــوانـم در نیستان وجــــود ناله ها دارد همـی کاندر نیستان سوخـــتم
این شاعر وارسته ومردم دوست، هرگز از کسی واز کدام مقام دولتی ستایش ومدحی ننمود.ولی آنجاییکه پای مردم ونیازو درد مردمش در میان بود، از اولیای امور میخواست ودستی نیز بر پشت شان میکشید، تا به نیاز وضرورتهای مردمش بپردازند وبه حال رقتبار مردم، ازناحیه صحت وفقر ومعارف توجه کنند:
مدحت شاهان نکردم از برای سیم وزر می نخواهم زر که نبود پیشهء من زرگــــری
لیک امید است مارا از تو ای عالیجناب بیش ازین در نشر عرفان پای همت بفشری
کودکستان در هری تاسیس فرمایی زنو هــــم به بی علمی نـــسوان از ترحم بنگری
**
حال مظلومان بپرس وداد مظــــــلومان بده داد خواهی کن بر ار از دودهء ظالم دمار
شهر ما بنگر که شبها هست تاری تر زگور باری از روی کرم بفروز شمعی بر مزار
وضع مطــــبوعات ما آشفته وبی پا وســــر هست اکنون بیحروف و بیسواد و بی مــدار
_____________________________________________________________
(13)فکری فرهیخته سخنور آگاه، مجله هرات باستان، ص 76
بـــاغ اطـــفال است لازم در گلـــتان هــری نام خواهی کودکستان خواه باغ مــیوه دار
مبلغی را وقف سازی از پی طـبع کتـــــــب هم کتب خـــانه بماند از تو ایــــنجا یادگـار
بهرتسهیل تداوی یی مریضان لازم اســـت دستگاه اکـــسریز اینجای ای والا تـــــبار
از پی تنـویر افکار جــــــــوانان هـــــــرات سینمایی هست دراین شـهر تاریخـی به کـار
او درعین حال که به وطن وزادگاهش علاقه وافر دارد ، بیگانه ستیزی درسرشت وی عجین بوده ونان از خوان بیگانه خوردن، از نگاه وی زیاد مذ موم است ، زیرا میداند کسی که چشم به کاسه همسایه دارد، اعتبار وآزادی اندیشه وعمل خودرا به مرور زمان از دست خواهد داد:
تاروپود بر ما هست ز کتــــــان دگران رخـت مـا ســـــاخته آید زدکـان دگران
کفن ما شده صد حیف ز سان دگران تبرو تیشه ما هـــــست ز کـان دگران
نه زخود نقره نه طلا وآهـــــن داریم شاد گردیده که ما از همه معدن داریم
مرد باید که زر از سینهء خارا بکشد غوطه در بحر زند لولوی لالا بکشــد
بدینسان مینگریم که استاد فکری، فرزانه مردیست که در ابعاد گوناگون ادبی وهنری وتاریخی دستی رسا داشته ودر هرات، از جمله بزرگمردان معا صر است ، که یاد وشکوهمندی کار وتلاشش برای همیشه در پیشانی تاریخ پر ابهت افغانستان تلالو دارد.
گذری بر آثار ونوشته هایش
در مورد آثار ونوشته های استاد فکری سلجوقی، چاپ شده ونا چاپ که به هفده اثر میرسد ، بدینگونه باید نوشت که مقالتها، رساله ها، کتابها ودیگر چکیده های قلمی وی، که در باره تاریخ وهنر وبه طور عموم، فرهنگ افغانستان وبویژه هرات بوده اند، تااندازه ممکن بچاپ رسیده اند،که آثاری مفید وارزنده وقابل قبول برای همگان میباشند.اما متاسفانه درزمینه چاپ آثار شعری استاد فکری، بنا بعللی، تا حال کاری انجام نگردیده است.اگرچه فرزند برومندش محمد حسین وفا سلجوقی در حدود پیش از بیست سال، مجموعه دستویس استاد را به انجمن نویسنده گان وقت در کابل سپرده بود وتا وقتیکه حیات داشت، آنرا پیگیری جدی نمود. ولی تلاش متداوم وی ، اثر نه بخشید واین اثر از چاپ باز ماند ، که امید است در آینده چاپ گردیده وبدسترس علاقمندان گذاشته شود.
درینجا در ختم مقال، به معرفی مختصر وفهرست وار آثار پر بار این نویسندهء ومورخ نامدار کشور ،میپردازیم:
1- خط وخطاطان هرات که در سال 1313 تالیف وتدوین گردیده وقسمتهای ازان در مجله هرات به طبع رسیده است.
2– تصحیح وتدوین دیوان آصفی هروی که در سال 1338 بچاپ رسیده است.
3– رسالهء گازرگاه که به سال 1341 زیور چاپ یافته است.
4– رساله خیابان که به سال 1343 چاپ گردیده است.
5– تصحیح ونگارش مقدمه بر مقامات شیخ الاسلام حضرت خواجه عبدالله انصاری(رح) که به سال( 1343 ) چاپ شده است.
6– اثر ارزنده مزارات هرات که در سال 1345 بچاپ رسیده وتجدید چاپ هم شده است.
7– جمعآ وری وتصحیح دیوان مولینا شیر علی بنایی هروی که در سال 1347 بدست چاپ سپرده شده است.
8– ذکر نام برخی از خوشنویسان وهنرمندان، تعلیقاتی بررساله دوست محمد گواشانی، در سال 1349،که بعد از فوت استاد ، کار نگارش آن از روی یادداشتهای وی ، توسط فرزندش مرحوم حسین وفا سلجوقی به پایان رسید.
9 – تصحیح وتحشیه رسالهء موسیقی درویش علی هروی که چاپ نشده است.
10– ترتیب بخشی از تاریخ هرات، شهرکهنه هرات، مسجد جامع کهسان، قلعه کالیوان، اوبه، کرخ، فوشنج ودیگر مقالات استاد، که زیر نام« بخشی از تاریخ هرات باستان» به مناسبت پانزدهمین سالگرد وفات وی توسط محمد مسعود رجایی( 15 حوت1361) چاپ گردیده است.
11- مقالات گوناگون وی در مورد تاریخ، هنر وادبیات کشور، که در مجلات آریانا، هرات وروزنامه های اتفاق اسلام، انیس وغیره نشرات کشور، بچاپ رسیده اند.
12- ره آورد غور(نظمی جالب حاصل سفروی در سال 1322 به ولایت غورات، بهمراهی عبدالله خان ملکیار، نایب الحکومه وقت هرات) چاپ شده درمجله هرات، بسال 1327
13- حکایت منظوم اخلاقی(مثنوی پر بها) که درسال 1318 در مجله هرات به طبع رسیده است.